▸ Strona główna ▸Zakres pomocy ▸Zaburzenia osobowości
Zaburzenia osobowości
Czym jest osobowość?
Czym są zaburzenia osobowości?
Osobowość jest połączona z poczuciem tożsamości, poczuciem bycia sobą, niezależnością od zmiennych okoliczności.
- Charakterystyczną cechą dla zaburzeń osobowości jest to że:
▸dotyczą struktury funkcjonowania danej osoby, a nie przemijającej cechy czy epizodu choroby psychicznej (jest to więc wzorzec zachowań i/lub przeżywania),
▸wzorzec u danej osoby oceniany jest jako zaburzony, co wiąże się z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu osobistym i w relacjach z innymi ludźmi,
▸wzorzec pojawia się w okresie dojrzewania i trwa w ciągu życia
Cechy zaburzeń osobowości obejmują cały zakres tego „jaki ktoś jest” czyli: uczuciowość, pobudliwość, kontrolę impulsów, sposoby postrzegania rzeczywistości, sposoby myślenia, styl relacji z innymi ludźmi.
Przyczyny występowania zaburzeń osobowości
Powstanie zaburzenia osobowości jest związane z oddziaływania niekorzystnych czynników biologicznych, genetycznych i psychospołecznych (często zaniedbania i odrzucenia przez opiekunów). Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości można zaobserwować w późnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym, choć rozpoznawane są najczęściej w okresie dorosłości. Wynika to z założenia, że w procesie kształtowania się psychiki młodego człowieka może rozwinąć się umiejętność konstruktywnego radzenia sobie z napotkanymi trudnościami i postrzegane w okresie adolescencji nieprawidłowości mogą nie rozwinąć się w formie zaburzeń osobowości.
Kiedy podejrzewać zaburzenia osobowości?
Aby można było stwierdzić zaburzenia osobowości powinny, wystąpić następujące kryteria:
- wyraźnie nieharmonijne postawy i zachowania, które obejmują wiele zakresów funkcjonowania, w tym uczuciowość czy pobudliwość – osoby z zaburzoną osobowością mają np. tendencję do zachowywania się zbyt agresywnie podczas zwykłej rozmowy, mogą krzyczeć, być roszczeniowe;
- wzorzec nieprawidłowego zachowania jest długotrwały i nie ogranicza się do epizodów choroby psychicznej;
- wzorzec zachowania jest całościowy i niedostosowany w stosunku do rozmaitych sytuacji indywidualnych i społecznych. Osoba, która cierpi na zaburzoną osobowość nie podporządkowuje się ogólnie przyjętym normom, nie zwraca również uwagi na uczucia innych w sytuacjach, gdy jest to oczekiwane, np. wypowiada przykre słowa do kogoś w trudnej sytuacji życiowej, w miejsce udzielenia mu wsparcia;
- wymienione trudności zawsze pojawiają się w okresie dzieciństwa lub w okresie młodzieńczym i utrzymują się w wieku dojrzałym;
- zaburzenia prowadzą do złego samopoczucia, które może pojawić się dopiero w późniejszym okresie;
- zaburzenie może współwystępować z istotnymi trudnościami w zakresie sprawności zawodowej i społecznej (osobie z zaburzoną osobowością może być trudno np. współpracować z innymi osobami, czy słuchać uwag innych osób).
Rodzaje zaburzeń osobowości
Wyróżnia się trzy grupy zaburzeń osobowości. Poniżej zostały pogrupowane one, ze względu na cechy wspólne
Grupa A - ekscentryczność, dziwaczność i brak relacji
Osobowość paranoiczna – dana osoba podejrzewa innych o wykorzystywanie, szkodzenie jej, mimo, że nie ma na to dowodów. Cały czas zastanawia się nad lojalnością przyjaciół, rodziny lub współpracowników. Odczytuje zachowania innych jako ukryte zniewagi, chowa urazy, trudno jest jej wybaczać. Łatwo wpada w złość i atakuje w odpowiedzi na coś, co postrzega jako atak na swoje dobre imię, choć inni tego tak nie widzą. Miewa nawracające podejrzenia odnośnie niewierności partnera/partnerki bez wystarczających dowodów. Raczej nie szuka pomocy z powodu swojej nieufności. Pacjenci, którzy cierpią na zaburzenia osobowości są nadmiernie podejrzliwi i przekonani o tym, że inni ludzie chcą im zrobić krzywdę. Z tego powodu są osobami skrytymi i niechętnie opowiadają o sobie innym. Mogą oni zauważać zniewagę w zachowaniach i słowach, które wcale nie niosą takiego przekazu. Do tego osoby z paranoicznym zaburzeniem osobowości raczej nie są skłonne do wybaczania. Niełatwe może być życie z osobą o osobowości paranoicznej, ponieważ to często w stronę partnera/partnerki kierowane są (zwykle nieuzasadnione) podejrzenia dotyczące niewierności.
Osobowość schizoidalna – osoby o tym typie osobowości są indywidualistami, wykazują cechy i zachowania aspołeczne. Nie potrafią wchodzić w bliższe związki uczuciowe (ani żadne inne) z innymi ludźmi. Wolą pracować i spędzać czas samotnie, czasami całkowicie poświęcają się jakiemuś hobby lub pracy traktowanej jako posłannictwo. W niewielkim stopniu wykazują zainteresowania życie erotyczne i kontaktami towarzyskimi. Nie posiadają przyjaciół, ani znajomych. Kontakty utrzymują wyłącznie z krewnymi pierwszego stopnia. Potrafią być niemili i opryskliwi, jeśli ktoś (w ich mniemaniu) zakłóca ich samotność i spokój. Cechują ich dziwaczne przekonania, magiczne myślenie, które odstaje od norm kulturowych (telepatia, szósty zmysł, widzenie aury), niezwykłe doznania zmysłowe oraz nietypowa mowa i myślenie (metaforyczne, stereotypowe, dziwne), nadmierna podejrzliwość, a także cechy paranoidalnego myślenia, często wykazywane nieadekwatne lub ograniczone emocje. Osobom z tym typem osobowości towarzyszy również nadmierny lęk społeczny, który nie mija po zacieśnieniu relacji i jest związany z lękami paranoidalnymi (a nie negatywną oceną siebie).
Grupa B - burzliwe relacje, intensywne emocje, brak odporności na stres
Osobowość antyspołeczna – osoba z tym zaburzeniem osobowości nie potrafi dostosować się do panujących norm społecznych. Co jest ważne nie odczuwa w związku z tym wyrzutów sumienia albo w bardzo niewielkim stopniu. Bardzo często oszukuje i okłamuje innych, aby osiągnąć swoje upragnione cele. Są to osoby impulsywne – nie są w stanie panować nad emocjami, łatwo się irytuje, mogą być w niektórych sytuacjach agresywne. Nie przejmuje się ryzykiem lub własnym bezpieczeństwem. Są osobami nieodpowiedzialnymi, nie potrafiącymi utrzymać stałej pracy oraz nie spłacają swoich długów. Dodatkowo często nadużywają różnych substancji psychoaktywnych (alkoholu czy narkotyków). Ważną cechą jest utrata poczucie umiaru i braku refleksji co do własnego, niezgodnego z panującymi normami społecznymi, zachowania.
Osobowość histrioniczna – osoba z tym zaburzeniem stale chce być w centrum uwagi, prowokuje emocjonalnie lub seksualnie, aby zwrócić na siebie uwagę. Mówi i zachowuje się w sposób dramatyczny. Wygłasza opinie, ale nie potrafi ich uzasadniać. Łatwo poddaje się wpływom innych. Jej emocje szybko zmieniają się. Jest bardzo zaabsorbowana swoim wyglądem zewnętrznym. Myśli, że jej relacje są bliższe niż ma to miejsce w rzeczywistości. Ze stałą potrzebą znajdowania się w centrum uwagi wiążą się zachowują niestosowne, np. bardzo uwodzicielskie lub nacechowane podtekstami seksualnymi. Uwagę zwykle przyciąga zbytnia teatralność w zachowaniu oraz interpretowanie kontaktów międzyludzkich nadmiernie intymnie.
Osobowość borderline – istnieje w nim bardzo cienka granica między miłością a nienawiścią. W bardzo krótkim czasie nastrój danej osoby może oscylować od euforii do skrajnej rozpaczy, a uczucia do danej osoby lub grupy osób zmieniają się diametralnie. W jednej chwili osoba może wyznawać komuś miłość, a w następnej chwili rzucić się na nią z gniewem i wymówkami. Osoby z tym typem zaburzeń osobowości mają skłonność do podejmowania impulsywnych, ryzykownych zachowań, najczęściej takich jak hazard, nadużywanie substancji odurzających i nadmierna, ryzykowna aktywność seksualna. Głównym powodem symptomów jest poczucie intensywnego lęk przed porzuceniem. Emocje są intensywne i często bardzo zmienne, a nastrój tych pacjentów jest zwykle drażliwy (dysforyczny). Przejawia zachowania impulsywne i autodestrukcyjne. Osoby z tym typem zaburzenia wykazują zachowania, w których dochodzi do samouszkodzeń, samobójstw oraz przejściowych objawów paranoidalnych. W sytuacjach wywołujących stres traci kontakt z rzeczywistością.
W przypadku osób cierpiących na zaburzenia osobowości typu borderline należy wziąć pod uwagę również utrudnienia, jakie ponosi rodzina i bliscy tej osoby. Typowe dla tego rodzaju zaburzeń osobowości jest przechodzenie z jednego stanu uczuciowego w drugi (wyznania miłości poprzeplatane atakami nienawiści). Jest to trudne do wytrzymania dla pozostających w związkach z pacjentem osób, które mają zdrową strukturę osobowości.
Osobowość narcystyczna – osoba z tym zaburzeniem przegląda się w opinii innych „jak w lustrze”. Głównie przywiązuje znaczenie sukcesom, władzy, idealnej miłości, a sława jest dla niej wyznacznikiem wartości. Wyolbrzymia swoje sukcesy i talenty, oczekując od innych ciągłych pochwał i podziwu. Sądzi, że zasługuje na specjalne traktowanie ze strony otoczenia. Nie potrafi odczytywać emocji innych ludzi, brakuje jej empatii. Wykorzystuje relacje do własnych celów. Jest zazdrosna, wierzy też, że jej zazdroszczą. Stawia sobie cele nie do osiągnięcia. Łatwo jest ją zranić, ponieważ ma niskie poczucie własnej wartości i wszechogarniające uczucie pustki. Często osoby z taka osobowością sięgają po substancje psychoaktywne (alkohol, narkotyki). Często cierpią na depresję, mają myśli i zachowania samobójcze, wykazują trudności w relacjach rodzinnych oraz problemy w relacjach zawodowych. Również w przypadku tego zaburzenia osobowości dochodzi do traumatyzacji osób bliskich. Podporządkowanie, niezwracanie uwagi na potrzeby i uczucia bliskich, stałe oczekiwanie, są przyczyną stopniowego niszczenia struktur osobowości i traumatyzacji u bliskich
Grupa C - lęk, nieśmiałość, unikanie relacji i sytuacji stresowych
Osobowość unikająca (lękliwa) – osoby o tym typie osobowości unikają kontaktów społecznych i towarzyskich z powodu obawy przed krytyką i odrzuceniem. Jest to spowodowane ich niską samooceną oraz lękiem przed negatywną oceną ze strony innych. Osoby z tym zaburzeniem wolą nie wchodzić w żadne relacje niż narazić się w ich wyniku na rozczarowanie. Nie angażuje się w relacje, dopóki nie jest pewna, że jest lubiana. Często osoby z tym typem osobowości są wycofane jeśli chodzi o intymne relacje, ponieważ boją się zawstydzenia lub ośmieszenia. Nachodzą ją myśli o tym, że zostanie skrytykowana w sytuacjach społecznych. Jest wycofana w nowych relacjach, ponieważ czuje się nieadekwatna. Spostrzega siebie jako osobę niedostosowaną, nieatrakcyjną, gorszą od innych. Nie jest gotowa podejmować ryzyka lub próbować czegoś nowego, ponieważ boi się porażki.
Osobowość zależna – to zaburzenie osobowości, które polega na przesadnej niesamodzielności danej osoby w dorosłym wieku, bez konkretnej przyczyny (na przykład złego stanu zdrowia). Osoby mają trudność przede wszystkim z wyrażeniem własnego zdania i podjęciem jakiejkolwiek samodzielnej decyzji, domagając się nieustannego wsparcia, pomocy i opieki w tej kwestii. Przekonania jakimi się kierują powodują, że bez pomocy innych ludzi nie poradzą sobie. Cechuje ich bierność i wyuczona bezradność. Dana osoba potrzebuje zapewnień innych osób, aby podejmować drobne decyzje życia codziennego. W tym typie osobowości inni są potrzebni, aby przejęli odpowiedzialność za większość obszarów życia takiej osoby. Jest nieasertywna. Nie potrafi sama inicjować żadnych pomysłów, w związku z brakiem jej wiary w siebie. Ma poczucie bezradności, kiedy jest sama. Boi się, że nie poradzi sobie bez wsparcia drugiej osoby. Gdy zakańcza związek, zaraz wchodzi w następny. Wykazuje silny lęk przed samotnością i tym, że nie da sobie rady.
Osobowość anankastyczna – polega na nadmiernym trzymaniu się sztywnych reguł, braku elastyczność i spontaniczności. Osoby z tym zaburzeniem cechują się nadmiernym perfekcjonizmem oraz potrzebą kontroli. Jest to wynikiem lęku przed zmianami, który bywa czasami tak silny, że osoba z tym zaburzeniem osobowości rezygnuje z kontaktów towarzyskich. Pacjent jest skupiony na listami, regułami. Wykazują perfekcjonizm działania, który jest na tyle silny, że uniemożliwia ukończenie rozpoczętych zadań. Zwykle osoba z tym zaburzeniem oddaje się pracy, ale równocześnie rezygnuje z wszelkich przyjemności i czasu wolnego. Jest nad wyraz sumienna i patologicznie skrupulatna. Jej standardy moralne są sztywne i nie podlegające negocjacji. Nie potrafi wyrzucić starych rzeczy, zlecać swojej pracy, jeśli ktoś nie działa dokładnie tak jak ona określiła. Nie wydaje pieniędzy na siebie ani na innych, ponieważ ma potrzebę wiecznego odkładania pieniędzy. Charakterystycznymi cechami takiej osoby jest przede wszytkim upór i sztywność zachowań oraz norm.
Czy należy leczyć zaburzenia osobowości?
Zdecydowanie tak. Im wcześniej rozpoczęte jest leczenie, tym możemy liczyć, iż rokowania będą korzystniejsze. W kwestii tych zaburzeń problemy zazwyczaj rozpoczynają się w okresie dojrzewania.
Często zdarza się, że do trudności osobowościowych dochodzą, też inne zaburzenia takie jak: depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienia, zaburzenia odżywiania. To z tego powodu najczęściej pacjenci zwykle poszukują pomocy u specjalisty. Brak prawidłowego leczenia, często prowadzi do zerwania więzi społecznych, wyobcowania, pogorszenia funkcjonowania zawodowego, ale także osobistego i rodzinnego oraz w niektórych przypadkach zwiększa ryzyko samobójstwa.